Ochrona społeczeństwa
Humanitarne i praworządne traktowanie osób pozbawionych wolności
Resocjalizacja skazanych

Zegar w ZK Wronki odmierza czas już od ponad 120 lat. Poniżej zdjęcia zegara sprzed 1918 roku, z okresu międzywojennego, z lat 70-tych oraz współczesne.

Zakład Karny we Wronkach

Obiekt więzienny we Wronkach zbudowany został w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku, z przeznaczeniem na dom karny dla skazanych na dłuższą karę pozbawienia wolności oraz osadzonych pozostających do dyspozycji Sądu Prowincji Poznańskiej. Na ten cel władze miejskie Wronek odstąpiły władzom sądowym 18 hektarów ziemi pod zabudowę obiektu, który znajduje się w pobliżu dworca kolejowego i rzeki Warty. Budowa więzienia trwała od 15 marca 1889 roku do lipca 1894 roku. Więzienie to należało wówczas do najnowocześniejszych więzień urządzonych według systemu amerykańskiego i zaliczane było do kategorii więzień centralnych. Wronieckie więzienie składało się z trzech pawilonów czterokondygnacyjnych zbudowanych na planie krzyża. Poza pomieszczeniami więziennymi mieszczącymi około 800 przestępców, wybudowano kompleks budynków dla straży więziennej.

We Wronkach, wraz z rozpoczęciem Powstania Wielkopolskiego - które wybuchło 27 grudnia 1918 roku w Poznaniu - więzienie otwarto i wypuszczono więźniów na wolność. Dwa dni później  podjęto decyzję o jego rozbrojeniu i przebywających w nim Niemców. Na przełomie grudnia 1918 roku i stycznia 1919 roku Wronki zostały wyzwolone. Wronieckie więzienie przemianowano na koszary, w których ćwiczyli żołnierze późniejszego II i VII Pułku Strzelców Wielkopolskich. Po zakończeniu walk, w więzieniu zaczęto osadzać działaczy organizacji robotniczych i komunistów. W 1919 roku przybyły do Wronek pierwsze kobiety skazane w procesach politycznych. W dniu 13 listopada 1921 roku Centralne Więzienie we Wronkach włączone zostało w system powstającego więziennictwa polskiego. W późniejszych latach - zgodnie z przeprowadzonymi reformami - więzienie zmieniło nazwę na „więzienie ciężkie”. Określenie to eksponowało poprzedni model represyjno-izolacyjnego wykonywania kary pozbawienia wolności. Jednocześnie przyjęta została klasyfikacja zakładu sytuująca więzienie w grupie jednostek penitencjarnych przeznaczonych dla mężczyzn skazanych nie pierwszy raz oraz innych uznanych za szczególnie niebezpiecznych dla społeczeństwa. Często osadzano we Wronkach więźniów politycznych, którzy wcześniej działali w partiach socjalistycznych i komunistycznych, czy też chociażby w bojówkach nacjonalistycznych.

W okresie okupacji niemieckiej więzienie włączono w system więzień sądowych III Rzeszy w ramach tzw. Kraju Warty. Było to jedno z większych więzień wcielonych do Niemiec. Obiekt przeznaczony został dla mężczyzn i kobiet skazanych na karę więzienia od 6 miesięcy do 2 lat. Przez cały okres okupacji przez więzienie przeszło ponad 28000 więźniów. Liczba ta nie obejmuje jeńców, zakładników i innych osób osadzonych we Wronkach w pierwszych tygodniach okupacji. Najwyższy stan więźniów (4458) odnotowano 1 listopada 1942 roku.

Po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej w dniu 25 stycznia 1945 roku polskie władze administracyjne postanowiły ponownie uruchomić więzienie we Wronkach. Na stanowisko naczelnika wyznaczony został Stefan Adamczewski – przedwojenny funkcjonariusz Straży Więziennej. Dopiero z końcem lutego 1945 roku w skład personelu więzienia wszedł funkcjonariusz skierowany przez Departament Więziennictwa i Obozów Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Wiosną 1945 roku we wroneckim więzieniu przeważali jeńcy wojenni. Pierwsi więźniowie narodowości polskiej, skazani za przestępstwa pospolite, trafili do więzienia we Wronkach w połowie lutego 1945 roku. Natomiast w marcu przybył pierwszy transport żołnierzy Armii Krajowej skazanych w procesach politycznych. Centralne Więzienie we Wronkach zamieniło się na więzienie polityczne Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego i osadzono w nim osoby niewygodne lub wrogo nastawione do nowego ustroju komunistycznego. W latach 1945 – 1956 przez więzienie we Wronkach przeszło co najmniej 15500 więźniów, przy czym zdecydowana większość była skazana na kary długoterminowe. Najwyższy stan dzienny odnotowano 1 marca 1950 roku, kiedy to sięgnął 3640 więźniów. Więzienie we Wronkach utraciło w zasadzie swój polityczny charakter jesienią 1956 roku,  W 1957 roku Wronki zostały przekwalifikowane na więzienie dla więźniów pospolitych, przede wszystkim recydywistów, jednakże nadal wykorzystywano je jako miejsce odosobnienia niektórych więźniów politycznych.

Aktualnie Zakład Karny we Wronkach przeznaczony jest dla mężczyzn jako zakład karny typu zamkniętego dla recydywistów penitencjarnych, zakład karny typu półotwartego dla recydywistów penitencjarnych, oraz osób z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi lub upośledzonych umysłowo, skazanych uzależnionych od środków odurzających lub psychotropowych, skazanych uzależnionych od alkoholu, skazanych chorych na cukrzycę insulinozależną. Zakład karny we Wronkach jest jedną z największych jednostek penitencjarnych w Polsce, obecnie jego pojemność wynosi ponad 1400 osadzonych.

Zdjęcia Piotr Kochański i ze zbiorów NAC

Wizyta nuncjusza papieskiego Francesco Marmaggiego w więzieniu kobiecym przy ul. Dzielnej w Warszawie w 1935 r. Z. Bugajski siedzi w drugim rzędzie pierwszy od lewej. (Zdjęcie ze zbiorów NAC)

Absolwenci I kursu w Szkole dla Wyższych Funkcjonariuszy Straży Więziennej, 19 grudnia 1934 r. Z. Bugajski siedzi trzeci od prawej strony w dolnym rzędzie.

Zygmunt Aleksander Bugajski - twórca przedwojennego polskiego systemu penitencjarnego.

Ur. 6 grudnia 1887 r.  w Dąbrowie Górniczej. Ukończył prawo na Uniwersytecie Moskiewskim i ekonomię w Instytucie Handlowym w Moskwie. Po zakończeniu studiów pracował jako urzędnik więzienny w Rosji. W 1917 r., w czasie sprawowania władzy przez Rząd Tymczasowy Kiereńskiego, był naczelnikiem więzienia na Tagance w Moskwie. Po powrocie do kraju organizował więziennictwo w odrodzonej Polsce. Był naczelnikiem więzienia Warszaw-Mokotów (1919) i Pawiak (1920). Od połowy 1920 r. był referentem w Ministerstwie Sprawiedliwości, później Radcą Ministerialnym. W 1939 r. został naczelnikiem Wydziału Penitencjarnego Departamentu Karnego. Odpowiadał m.in. za szkolenie personelu więziennego i był jednym z głównych twórców  reformy polskiego systemu penitencjarnego. Zainicjował utworzenie i uczestniczył w procesie organizowania, powołanej w 1923 r. pierwszej polskiej szkoły kształcącej pracowników więziennych. Był w niej wykładowcą i autorem podręczników dla słuchaczy. Odegrał szczególną rolę w kształtowaniu systemu  penitencjarnego przedwojennej Polski. 

Autor wielu prac naukowych poświęconych zagadnieniom penitencjarnym m.in.: Więzienioznawstwo, Zarys nauki o karze Część 1(1924), Więzienioznawstwo: Systemy więzienne. Część 2 (1925), Księga jubileuszowa więziennictwa polskiego 1918–1928 (1929, redaktor), Podręcznik do egzaminu z zakresu więziennictwa praktycznego: Dla dozorców więziennych. Część 1 (1930), Nowa organizacja więziennictwa polskiego w oświetleniu historycznym (1937), Oświata i wychowanie fizyczne w więzieniach (1929), Praca więźniów (1929), Zasadnicze wiadomości z zakresu praktycznego więziennictwa (dla niższych funkcjonariuszów więziennych) (1925) oraz licznych artykułów w prasie branżowej. W ministerstwie zajmował się także działalnością inspekcyjną przeprowadzając kontrole w jednostkach penitencjarnych.  Pracował także jako wykładowca w Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie - uzyskał stopień naukowy docenta. Działał w Komitecie Budowy Domów Uzdrowiskowych, początkowo jako członek honorowy a później jako przewodniczący, z którego inicjatywy powstał w Świdrze dom uzdrowiskowy dla funkcjonariuszy Straży Więziennej i ich rodzin „Orla Strzecha”.

W połowie września 1939 r., w trakcie ewakuacji, został zatrzymany przez Armię Czerwoną. Przekazany NKWD trafił do obozu w Szepietówce a później do Kozielska. Zamordowany w Katyniu wiosną 1940 r.

KOBIETY

MĘŻCZYŹNI

Stopnie i umundurowanie Straży Więziennej

Podział i rodzaj stopni w Straży Więziennej w latach 1932-39 regulowało Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 23 sierpnia 1932 r. o Straży Więziennej. Umundurowanie i uzbrojenie obowiązujące w latach 1932-39 zostało uregulowane w Rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 grudnia 1932 r. w sprawie umundurowania i uzbrojenia Straży Więziennej. Oba  akty prawne zmieniały obowiązujące do 1932 r. stopnie i wzory umundurowania.

Korpus Straży Więziennej został podzielony na dwie kategorie funkcjonariuszy: wyższych funkcjonariuszy Straży Więziennej i niższych funkcjonariuszy Straży Więziennej.

Wyżsi funkcjonariuszami Straży Więziennej:

Główny Inspektor Straży Więziennej

Inspektor Straży Więziennej

Nadkomisarz Straży Więziennej

Komisarz Straży Więziennej

Podkomisarz Straży Więziennej

Aspirant Straży Więziennej

Niżsi funkcjonariuszami Straży Więziennej byli:

Przodownik Straży Więziennej

Starszy Strażnik Straży Więziennej

Strażnik Straży Więziennej

Na ilustracji obok wzory stopni służbowych niższych funkcjonariuszy Straży Więziennej, obowiązujące w latach 1932 – 1939.

Święty Krzyż -  Więzienie Ciężkie

Więzienie Ciężkie na Świętym Krzyżu mieściło się na Łysej Górze, w budynkach po skasowanym klasztorze benedyktynów. Funkcjonowało od 1886 r. jako więzienie carskie, zaś od 1918 r. po przejęciu przez polską administrację kierowano tu skazanych za najcięższe zbrodnie, pedofilii, brutalnych rabusiów czy psychopatycznych  morderców, jak  również więźniów politycznych. Karę odbywał tu m.in. Stepan Bandera. Mini­ster sprawiedliwości Stanisław Car w piśmie do premiera Walerego Sławka nazwał je wprost „najcięższym więzieniem w typie dawnej katorgi rosyjskiej”.

Ze względu na warunki atmosferyczne i usytuowanie geograficzne był to najsurowszy zakład karny w Polsce. Na początku lat 20-tych ubiegłego wieku śmiertelność wśród osadzonych wynosiła prawie 30 proc. W latach 30-tych w więzieniu karę odbywało średnio 500-800 osadzonych.

Długoletnim (lata 1921-39) naczelnikiem więzienia był Mieczysław Butwiłowicz, dzięki jego staraniom więzienie zelektryfikowano (zbudowano małą więzienną elektrownię), rozbudowano sieć warsztatów, w których osadzeni produkowali m. in. doskonałej jakości meble, beczki i płótno.

Największy bunt więź­niów w okresie międzywo­jennym wybuchł 20 września 1925 r. właśnie na  Świętym Krzyżu. Na czele buntu stanął były żołnierz Jan Kowalski (skazany na dożywocie za liczne morderstwa). Więźniowie zdobyli broń przechowywaną w kancelarii zakładu. Próbowali wydostać się poza mury więzienia. Próba ta zakończyła się niepowodzeniem. Zatrzymali ich okoliczni mieszkańcy i strażacy, uzbrojeni w prywatną broń naczelnika Butwiłowicza. Sytuację ostatecznie opanowano po przybyciu oddziałów Policji z Kielc. W wyniku buntu zginęło dwóch funkcjonariuszy Straży Więziennej. W trakcie walk zabito 5 osadzonych (wśród nich przywódcę buntu), 12 zostało rannych (dwóch zmarło później w wyniku ran).

Obecnie na Świętym Krzyżu funkcjonuje Klasztor Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej Sanktuarium Relikwii Drzewa Krzyża Świętego oraz Muzeum Przyrodnicze Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Oba obiekty są udostępnione dla zwiedzających.

Na zdjęciach m. in.: wieloletni naczelnik więzienia Mieczysław Butwiłowicz, zabudowania więzienne, pomnik upamiętniający zabitych w trakcie buntu funkcjonariuszy, oddział Policji w trakcie pacyfikacji buntu. (zdjęcia ze zbiorów NAC)

„W Służbie Penitencjarnej”  - czasopismo Straży Więziennej

„W Służbie Penitencjarnej” było dwutygodnikiem wydawanym w latach 1936-1939, jego odbiorcami byli przede wszystkim niżsi funkcjonariusze Straży Więziennej. Jego charakter i zawartość najlepiej charakteryzuje początek pierwszego artykułu zamieszczonego w pierwszym wydaniu pisma: „Czasopismo to jest przeznaczone zarówno dla funkcjonariuszów Straży Więziennej, jak również dla funkcjonariuszów zakładów wychowawczych i poprawczych. Pismo to ma za zadanie oświetlać czytelnikom zagadnienia życia państwowego, społecznego oraz pogłębiać  wiadomości, dotyczące ich pracy, udzielać im rad i wskazówek, zarówno z dziedziny życia służbowego, jak i prywatnego.”

Pierwszy numer  „W Służbie Penitencjarnej” opublikowano 3 maja 1936 roku, ostatni, 80. numer pisma ukazał się 15 sierpnia 1939 roku. 

Pismo było wydawane przez Kasę Wzajemnej Pomocy Funkcjonariuszów Straży Więziennej, pierwszym redaktorem czasopisma został Stanisław Sokołowski, w sierpniu 1936 roku po jego śmierci, obowiązki redaktora przejął Józef Fietkiewicz, który sprawował tę funkcję do końca istnienia czasopisma.

Po lewej: strony tytułowe pierwszego i ostatniego numeru „W Służbie Penitencjarnej”

Oznaka przedwojennej Straży Więziennej

„Na otoku czapki poniżej orła okrągła gwiazda żółta (rozeta) z literami pośrodku S.W.” cyt. z Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 1935 r. o umundurowaniu i uzbrojeniu Straży Więziennej. W tak lakoniczny sposób opisano oznakę Straży Więziennej w przepisach dotyczących umundurowania. Oznakę na czapkach służbowych, typu angielskiego, nosili przedwojenni więziennicy.

 Obowiązywały dwa wzory oznaki:

• wyższego funkcjonariusza Straży Więziennej – na zdjęciu obok w lewym górnym rogu
• niższego funkcjonariusza Straży Więziennej – na zdjęciu obok w prawym dolnym rogu

W czasie II wojny światowej na terenach pod okupacją niemiecką oznakę SW noszono nadal na czapkach, zazwyczaj w miejsce orzełka.

Oznaki Straży Więziennej ze zbiorów kpt. P. Mitury

     Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 r., tak jak w pozostałych dziedzinach funkcjonowania państwa, tak w zakresie wykonywania kary pozbawienia wolności oraz organizacji więzień, obowiązywało w Polsce pięć różnych porządków prawnych, pozostałych po państwach zaborczych: prawo niemieckie, austriackie, rosyjskie, prawo byłego Królestwa Polskiego i prawo węgierskie. Tworzenie jednego, spójnego systemu więziennictwa było stopniowe (w miarę przyłączania poszczególnych ziem do Polski) i trwało do roku 1922. Kadrę więzienną rekrutowano przede wszystkich spośród Polaków dotychczas pracujących w więziennictwie oraz wysłużonych wojskowych.

              Celem unifikacji różnych systemów prawnych powołano w 1919 r. Komisję Kodyfikacyjną, efektem jej prac był m.in. Kodeks postępowania karnego z 1929 r., który obejmował również prawo karne wykonawcze. Jego autorem był profesor prawa uniwersytetu Jagiellońskiego Edmund Krzymuski.

Krótka preznetacja o historii więziennictwa w Polsce - aby obejrzeć kliknij w grafikę obok.