Ochrona społeczeństwa
Humanitarne i praworządne traktowanie osób pozbawionych wolności
Resocjalizacja skazanych

Rys historyczny Zakładu Karnego w Iławie

I. Powstanie i organizacja więzienia

Więzienie w Iławie utworzono rozkazem Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego z dnia 19 czerwca 1949 r. Decyzja była wynikiem zamiany użytkowanych przez więziennictwo dwóch byłych kompleksów koszarowych w Bartoszycach na równorzędne dwa zgrupowania wojskowe w Iławie. Ponieważ w Bartoszycach w jednym kompleksie byłych koszar urządzano więzienie, a w drugim – od marca 1949 r. – działała  Centralna Szkoła Pracowników Straży Więziennej, do Iławy przeniesiono zarówno więzienie jak i ośrodek szkolenia pracowników więziennictwa. Bartoszycką  szkołę umieszczono w byłych koszarach, w których w latach 1950-1955 działała m.in. Oficerska Szkoła Straży Więziennej (dzisiaj to zabudowania iławskiego szpitala), a więzienie przeniesiono do obiektów poniemieckich koszar artyleryjskich (przy obecnej ulicy 1-go Maja). Opuszczone przez Armię Czerwoną obiekty, w połowie czerwca 1946 r., przejął  stacjonujący w Iławie 24 Warszawski Dywizjon Artylerii Ciężkiej. Koszary przewidziane były dla pułku wojska na 1,5 tys. żołnierzy.

Nowo uruchomione więzienie – do 1953 r. – było zaliczane do tzw. więzień progresywnych, które zgodnie z koncepcjami Departamentu Więziennictwa miały być więzieniami bez krat, gdzie praca miała stanowić jedną z podstawowych metod poprawy i wychowania więźniów. Dlatego, jeszcze w sierpniu 1954 r., jedynie w niektórych oknach budynków więziennych były kraty, a ²/₃ terenu było ogrodzone tylko starym, pordzewiałym drutem. Dla wzmocnienia bezpieczeństwa wybudowano w szybkim tempie 16 wież obserwacyjnych. Jesienią 1950 r. Departament Więziennictwa po raz pierwszy zadecydował o przeznaczeniu więzienia w Iławie na więzienie dla młodocianych. Według pierwotnej koncepcji, po wykonaniu koniecznych prac adaptacyjnych, miało ono pomieścić  ok. 3,5 tys. młodocianych więźniów. Jednak po utworzeniu w Jaworznie odrębnego więzienia dla młodocianych, nie kierowano ich już do Iławy, a więzienie było określane jako „jednostka masowej produkcji, na bazie której opiera się polityka wychowawcza”. W latach pięćdziesiątych ub. wieku najwięcej więźniów w Iławie odnotowano 1 września 1950 r. – 1578 osób. W tym czasie, pomimo że etat więzienia przewidywał 303 funkcjonariuszy, służbę pełniło tylko 131 strażników.

Początkowo trzon kadry więzienia stanowili funkcjonariusze przysłani ze zlikwidowanego więzienia w Bartoszycach. Ale wobec ogromnych braków personalnych do Iławy zaczęto kierować funkcjonariuszy z innych więzień położonych na terenie całego kraju oraz nowoprzyjętych do służby. Z uwagi na duże problemy kadrowe, przez kilka lat więzienie ochraniali żołnierze z jednostki Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego w Olsztynie, natomiast służbę wewnętrzną od początku pełnili strażnicy więzienni. Na czele więzienia stanął ppor. Jerzy Groszewski, prymus kursu oficerskiego pracowników działów specjalnych, który zorganizowano w więzieniu w Potulicach. Nie jest znana przyczyna jego szybkiego odwołania, ponieważ już po trzech miesiącach, w połowie września 1950 r., został przeniesiony na stanowisko naczelnika więzienia w Gdańsku.

Pierwsze lata działalności więzienia w Iławie przypadają na tzw. „okres stalinowski” w Polsce, w czasie którego represjom poddawano także personel więzienny. Z iławskiego więzienia z przyczyn politycznych usunięto co najmniej siedmiu strażników, w tym żołnierza przedwojennego Wojska Polskiego oraz członków niepodległościowych organizacji zbrojnych. Podsumowując pierwszy okres organizacji i działalności więzienia należy stwierdzić, że do 1955 r. więziennictwo było podporządkowane Ministerstwu Bezpieczeństwa Publicznego i w związku z tym realizowało przede wszystkim te cele aparatu przymusu, jakie zostały wyznaczone do łamania oporu społeczeństwa i całkowitego pozbawienia go jakiejkolwiek podmiotowości.

W wyniku zmian społeczno-politycznych w Polsce najpierw 1 czerwca 1955 r. na bazie więzienia I klasy utworzono Centralne Więzienie w Iławie i podporządkowano mu organizacyjnie więzienia karno-śledcze III klasy w Działdowie i Ostródzie. Następnie 1 stycznia 1956 r. ostatecznie zdecydowano o przeznaczeniu Iławy dla więźniów młodocianych. Wraz z upadkiem stalinizmu w Polsce nastąpiła także generalna zmiana w więziennictwie, które podobnie jak w okresie przedwojennym, znalazło się ostatecznie w strukturze działalności Ministra Sprawiedliwości.

II. Okres Polski Ludowej

Centralne Więzienie w Iławie, jako ogniowo pośrednie pomiędzy Centralnym Zarządem Zakładów Karnych, a jednostkami podstawowymi przetrwało do 1970 r.  Aż do 1989 r. iławski zakład podlegał organizacyjnie najpierw wojewódzkiemu, a następnie Okręgowemu Zarządowi Zakładów Karnych w Olsztynie.

Zakład Karny w Iławie, który przeznaczony był dla więźniów młodocianych, stał się miejscem w którym w lipcu 1960 r., odbył się zainicjowany przez Grupę Penitencjarną Uniwersytetu Warszawskiego I Ogólnopolski Obóz Szkoleniowy Kół Penitencjarnych. Wszyscy uczestnicy obozu odbyli też kilkudniowe praktyki w Iławie.   

W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX w. zakład przodował we wprowadzaniu innowacyjnych programów resocjalizacyjnych realizowanych we  współpracy prowadzonej z uczelniami wyższymi w ramach studenckich kół penitencjarnych. Już wtedy skazani młodociani uczestniczyli np. w spływach i rejsach żeglarskich. Socjolog i kryminolog Paweł Moczydłowski, późniejszy pierwszy dyrektor więziennictwa po transformacji ustrojowej w Polsce, który na początku lat 80-tych ub. wieku prowadził w Iławie badania  naukowe wspomina, że spotkał tu wielu funkcjonariuszy, którzy pomimo ówczesnych formalnych, systemowych ograniczeń, z dużym zaangażowaniem i otwartością traktowali swoją służbę na rzecz reedukacji i resocjalizacji młodych przestępców. W opublikowanej pracy zawarł następujący opis:

„W zakładzie przebywało w 1976 i 1977 r. około 1000 skazanych, odbywających karę w rygorze obostrzonym i zasadniczym. Kierowano tu skazanych młodocianych, którym pozostało do odbycia kary nie więcej niż 10 lat (…). Na terenie zakładu znajdowało się Przedsiębiorstwo Obróbki Drewna (POD), w którym zatrudniona była większość przebywających tu więźniów. Przedsiębiorstwo zajmowało się produkcją skrzyń, drewnianych opakowań i pojemników, krzeseł, szaf (…). Więźniowie wykonywali ponadto prace porządkowe, zajmowali się przenoszeniem surowców i produktów, rozładunkiem i układaniem drewna w przyzakładowym tartaku itp. (…). Administrację przedsiębiorstwa stanowili pracownicy cywilni (nie byli oni pracownikami Służby Więziennej). Kierownictwo, majstrowie i inni pracownicy tej administracji zajmowali się organizacją i nadzorowaniem produkcji. Natomiast za kontrolę zachowania się więźniów odpowiadali przebywający tu funkcjonariusze służby więziennej.     

Zakład posiadał także Gospodarstwo Pomocnicze. Według oficjalnych klasyfikacji CZZK, prace prowadzone w tym gospodarstwie obejmowały drobną produkcję metalową, drzewną, introligatorską, elektroniczną i radiowo-telewizyjną. Faktycznie jednak sprowadzała się ona do drobnych prac wykonywanych w warsztatach szkolnych w ramach praktycznej nauki zawodu przy Zasadniczej Szkole Zawodowej (I Liceum Zawodowym). W szkole tej uczyło się więźniów obróbki metali i drewna, prac introligatorskich, elektrycznych i radiowo-telewizyjnych (…). W zakładzie znajdowała się także szkoła podstawowa, do której uczęszczali więźniowie mający wykształcenie niepełne podstawowe. Więźniowie byli też zatrudniani do pomocy w pracach biurowych administracji zakładu, w pralni, kotłowni i kuchni. Wykonywali również prace porządkowe na terenie,  pracowali w bibliotece i fryzjerni, w radiowęźle i w świetlicy, robili gazetki i plakaty”.

Ten pozytywny obraz więzienia załamał się wraz z wprowadzeniem –  nocą z 12 na 13 grudnia 1981 r. – stanu wojennego, którego głównym celem było zniszczenie Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” z jego przywódcą Lechem Wałęsą na czele. Ponieważ podstawowym celem władz było złamanie działaczy ówczesnej „Solidarności” oraz innych grup opozycji, od 13 grudnia 1981 r. do 28 czerwca 1982 r., Zakład Karny w Iławie był jednym z 52 obozów internowanych, w którym więziono ponad 400 osób. Według opinii internowanych iławskie więzienie miało opinię jednego z najcięższych w kraju. Jak głosi tablica umieszczona na murze więzienia w 25-rocznicę wprowadzenia w Polsce stanu wojennego, przebywali tu „walczący o Polskę wolną i sprawiedliwą internowani”.

III. Od systemu totalitarnego do systemu demokratycznego

Tak jak negatywnie należy ocenić działalność Zakładu Karnego w Iławie w okresie istnienia Obozu Internowania, tak pozytywnie należy określić trudną drogę iławskiego zakładu, na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, na drodze od systemu totalitarnego do systemu demokratycznego polskiego więziennictwa. W pełnej groźnych wydarzeń „Ocenie zbiorowych wystąpień osadzonych w latach 1985-1993 (…)” tylko raz odnotowano incydent w Iławie, co jest najlepszym miernikiem oceny działalności zakładu w tamtym czasie.

Na początku lat dziewięćdziesiątych, przez dwa lata  (1 listopad 1990-31 grudnia 1992) więzienie było Rejonowym Zakładem Karnym w Iławie, któremu ponownie powierzono nadzór nad aresztami śledczymi w Działdowie i Ostródzie.

Od tego czasu iławski zakład to nowoczesna jednostka penitencjarna inwestująca w podniesienie poziomu technicznego zakładu – ale przede wszystkim inwestująca w kapitał ludzki – kadrę penitencjarną. Inwestycje te przynoszą efekt zarówno w zwiększenie poziomu bezpieczeństwa jak i stosowanie nowoczesnych metod i środków oddziaływania penitencjarnego wobec skazanych oraz w działalności na rzecz lokalnej społeczności.

Opracował: dr Jerzy Czołgoszewski

Zdjęcie: sierż. Agnieszka Chytroń

Grafika: mł. chor. Krzysztof Zakreta

Źródło:

Czołgoszewski J., Więziennictwo okresu stalinowskiego na Warmii i Mazurach w latach 1945-1956, Towarzystwo Naukowe i Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego, Olsztyn 2003.

Moczydłowski P., Drugie życie więzienia, Łośgraf, Warszawa 2002.

Zawada E. (kierownictwo zespołu), Ocena zbiorowych wystąpień osadzonych w latach 1985-1993 i działań funkcjonariuszy Słuzby Więziennej w warunkach zagrożenia bezpieczeństwa jednostek penitencjarnych, Centralny Zarząd Zakładów Karnych, Warszawa 1994.

Portal historyczny, https://dzieje.pl/aktualnosci/represjonowani-w-stanie-wojennym-spotkali-sie-w-ilawie